Listoryin Albert JAUZE, la-ékrire lartik-la
Lané 1807 èk 1845, Madanm Desbassayns la-fé deu téstaman, ça té in zafèr privé. Malgré ça, i fo bien étüdié : la-d’dan i trouve in bann ransègnman dessi la sossiété kolonial XIXèm sièk, assossié èk in pèrsonaj sinbolik. Lo 2 téstaman lé indépandan inn de l’ot.
Lané 1807, èl i kalküle son bann zésklav méritan. I afranshi p’azot, soman i done azot la tèr èk la kaz en viajé, in pansion ossi. I done azot jiska zésklav po sèrve azot. Dé-sertin nora lo droi shoizi zot maitr’.
Lané 1845, èl i fé çak i fo po partaje son bann bien èk son zéritié.
Coll. Musée historique de Villèle, inv. 1990.203
Kan i mète toute son bien ansanm, i dépasse 1 milion 600 mile fran. La-d’dan, la min-dëv zésklav i konte po in bonpé. Dann téstaman-la, i done la sürfasse lo bann tèr Sin-Pol, Sin-Jil, Bèrnika, i détaïye ossi bann lüzine, ponpe vapër, mashine hidrolik, sharèt bëf… Sin-Jil, i partaje lo sapèr domèn plüs 316 zéktar, en plüzièr morso. Parèy po lo plüs 200 zéktar Bèrnika. Dessi bann tèr-la néna kann, kültir po manjé, patüraj. Sin-Pol, èl néna in bann lanplasman ék la kaz dessi, in rizièr, karo kann, kültir po manjé.
406 zésklav i travaïye son bann propriété. Madanm Desbassayns cé lo plüs gro propriétèr zésklav. La plüpar zésklav, bononm konm fanm, cé d’ zésklav « de piosh » : zot lé amaré èk la tèr. D’ot néna in travaïy spéssializé (doméstik, küizinié, infirmièr, fanm-saj…). La plüpar, çak lé né la-mèm (zésklav kréol), i done azot in prénom krétien.
Madanm Desbassayns i fé gran ka èk son shapèl dessi domèn Sin-Jil. La-dan i fé messes perpétuelles. Demoun mizèr konm zésklav la-pa bezoin péyé.
Coll. Archives départementales de La Réunion, Inv. 99FI44
Lo deuzièm téstaman i di pa çak néna dan la kaz (lo bann mëb, larjantri…) Po ça i fo argarde lo linventèr ke la-fé apré son mor, 23 mars 1846.
Dan lo téstaman 1845, lo léktër va trouve bann nom landroi konü : bann nom-la i égziste ankor jordi.
