Lésklavaj

Lo Kode noir

Lo kondisyon bann zésklav dan la jüstis la réprésyon
Lotèr
Bruno MAILLARD

Historien
Chercheur associé au Laboratoire CRESOI de l’Université de La Réunion


Lo kondisyon bann zésklav dan la jüstis la réprésyon

La kondisyon jüridik bann zésklav i kontinüé fé sobatkoz kontradiktoir dann kominoté siantifik. Dann zartik 39 èk 43 l’édit adopté mois déssanm lané 1723 po « çak i konsèrne bann zésklav nèg », té i apèle kouraman Code noir, lésklav lé « réputé meuble » sinonça « immeuble » — sé selon — dann Bourbon. Akoz bann mo-la a-ansèrve dann toute bann lakt jüridik kouran (süksésyon, donasyon, lokasyon…), zot la-vnü ordinèr. In larété süplémantèr lo Code civil lo 1er brumaire oktob lané 1805 la jiska sakralize azot. Parlfète la-kontinüé ansèrve bann préskripsyon-la dann koloni losséan Indien jiska 20 déssanm lané 1848.

Lo droi bourboné — in mélanje rantr’ la loi la métropol èk régloman péi — té i rofüze la pèrsonalité jüridik po lésklav, mé-soman kanmèmça té i rokoné alü in léspès kalité demounité. Par égzanp té i done alü lo droi marié, an-avoir son pti moné, « gaingne in linstrüksyon dan la rolijion katolik apostolik romène ». Parlfète, lo kantité manièr-fé lafranshisman, par lo rasha ossi, tèl la loi 18 jülié 1845 i légalize, i done lésklav, « lo mèm droi, privilèj, limünité, konm po toute demoun lé né lib ». Ça lé jüst dessi papié.

Depi promié débü lésklav lé « acteur potentiel » dan la jüstis la réprésyon. Rantr’ zané 1723-1848 dann Bourbon, lü komanse aparète, kissoi aküzé, kissoi portër-d’plinte, dan lo droi konm dan la pratik.

Zésklav aküzé

Sür-é-sèrtin, lésklav néna son plasse dan la jüstis la réprésyon, an-promié konm aküzé. Parapor la filozofi èk lo droi bann sossiété lantikité, bann zajan püblik la métropol èk bann kolon Bourbon i rokoné lü lé kapab fé la diférans rantr’ lo bien èk lo mal, rantr’ çak « l’Institution particulière » i otorize alü, èk çak i anpèshe alü di sinonça fé. Parlfète lé konmsi lü pë shoizi par lü mèm çak lü di, konm çak lü fé. Résponsabilité pénal-la i anpèshe pa lü rèste podvré in « objet de propriété ». Lo léjislatër lété oblijé done alü, an-parti épila tanzantan, la kalité « sujet de droit », po jüje alü kan lü konbate lo malfondé lo sistèm lésklavaj i inpoze alü.

Akoz zot « droit de possession », lo bann maitr’ la toujour konsidère azot toussël konm majistra kapab rande la jüstis la réprésyon dessi zot zésklav. Lo droi d’püni, akoz lü komande dessi son domèn, té i inpoze fassilman parsk promié débü la kolonizasyon bann Noir té i vive dann domèn loin la kapital, ouça néna lo sël tribünal püblik dann lil Bourbon. Biensür la puissans püblik té i vë pa abandone son droi rande la jüstis dann bann koloni. Lartik 26 jiska 32 l’édit déssanm lané 1723 i done lo konsèy süpérièr — juridiction suprême de droit commun — lo droi jüje zésklav po bann « crimes énormes ou graves » — dapré la jurisprüdans pénal l’Ancien Régime — (krim, vol, révolt, touçala). Malgré jiska lané 1848 in bann maitr’ té pa dakor sanm ça, la puissans püblik lavé romète la min an-plüzièr foi dessi la jüstis la réprésyon par rafistolaj sinonça par nouvo tèks konm lordonans lokal 27 séktanm 1825.

Labitasyon. Tony de B. del. ; Félix [sc.]. Lané 1844, Léstanp.
In Les Marrons/ L.-T. Houat, Paris, Ebrard, lané 1844.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Malgré i konpare alü èk in « ennemi de l’intérieur » sinonça « individu dangereux », lésklav i dépande pa lo mèm droi pénal in moun lib. Dann kode pénal 30 déssanm 1827 néna 22 lartik po toute bann kalité d’vol. Mé-soman dan lo 11 tèks dessi bann vol, néna rienk 4 lartik i konsèrne lo droi püni bann zésklav. Bann Lettres patentes lané 1723 lavé done bann jüj péi dé-sèrtin droi po « qualifier les infractions », ça i di bien dann lartik 3 lordonans lokal lo 27 séktanm 1825. Anplüs ke ça i rézèrve po bann zésklav dé-sèrtin zinfraksyon, par égzanp violans pa tro grav dessi in moun lib, sirtou si cé zot maitr’. Parlfète, lo maronaj kan i dépasse 1 moi, cé linfraksyon néna lo plüs — 70 % bann zinfraksyon jüjé lépok la Monarchie de Juillet — cé lo plüs püni par tribünal dann Bourbon.

Lo kapayaj. Tony de B. del. ; Félix [sc.]. Lané 1844, Léstanp.
In Les Marrons / L.-T. Houat, Paris, Ebrard, lané 1844.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Doküman i rakonte lo maronaj épila lo kapayaj bann zésklav maron. Lo 11 oktob 1837. Ékri a la min.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Po puni zésklav néna inn volonté fé in diféranse par rapor kiça la-fé èk koça la-fé. Promié débü bann kondanasyon lété rienk pène korporèl (mütilasyon, shabouk, karkan…) sinonça pène kapital (lo fë, la korde, la rou, touçala). Mèm si la pa disparète dann sistèm pünisyon Bourbon, té ranplassé firamezür par la jol, té i apèle ça « chaîne » épila « fers ». Konm lü na pwin la liberté vativien, lésklav kondané la jol, té oblijé fé in travaïy forsé « d’utilité publique », épila porte in kolié an-fèr anmaré èk inn shène ansanm in-ot lésklav. O-kontrèr bann demoun lib, po bann zésklav la loi i di pa vréman lo tan-la-jol, lo plüs fèb konm lo plüs for, po shak linfraksyon. Lo 27 févriyé 1834, lo dénomé Elie, kaf noir de piosh, 45 an, in lésklav messië Pajot, lé kondané in mois la shène po lo vol inn poul. Deu-troi jour apré, lo dénomé Victor, doméstik malgash laj 25 an, in lésklav messië Lartigue, lé püni troi mois la shène po lo vol in kanar. Parèy la kalité bann zinfraksyon, la düré la kondanasyon i varié dapré lo bann circonstances atténuantes ou aggravantes rokonü par lo bann majistra, ossi dapré zot prop lidé dessi lésklavaj.

Noir de chaîne. Détay Créole ; In bèrtèl ; Pion lo Gouvèrnër ; Baléyër indien ; noir de chaîne. Jean-Baptiste Louis Dumas del. [1827-1830]. Déssin, krayon, lakouarèl koulër.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Dapré lartik 25 dann l’édit mois déssanm 1723, kan i soupsone in lésklav la-fé in linfraksyon par rapor la loi i ranvoye alü dovan bann tribünal droi komin parèy po demoun lib, sof kan la-mète an-plasse lo tribünal éspésyal Sin-Dni rantr’ 1803-1816. Lordonanse kriminèl mois d’oute 1670, apréça lo kode linstrüksyon kriminèl 19 déssanm 1827 — la-aplike dann Bourbon inn dèrièr l’ot lané 1711, apréça lané 1828 — i di lé oblijé in majistra i doi antande laküzé. I doi rokèstione alü dann lodianse lo jüjman, anplüs lü pë gaingne lède in lavoka. Défoi lü pë jiska fé in lapèl dovan in jüridiksyon süpèrièr.

Souvnir La Rényon n° 73. Palé Jüstis Sin-Dni. Louis Antoine Roussin. Lané 1848. Litografi.
Koléksyon Müzé Léon Dierx

Rantr’ 1723-1848, zintérogatoir par bann liëtnan lo jüj apréça par bann jüj linstrüksyon i amontre lintélijans bann zésklav. Bann zaküzé i ansèrve in bonpë tiktak kissoi soumisyon kissoi kontéstasyon, épila toute kalité rakontaj po éssèye tarje bann majistra. Konmça zot i éspère gaingne in non-lieu pandan linstrüksyon, sinonça in lakitman lhër lo jüjman, kansréti in rekalifikasyon sinonça inn rokonéssans bann circonstances atténuantes po gaingne inn pène moin dür. Parlfète, bann majistra èk bann lasséssër i gaingne pa démaye bann zafèr plüs konpliké k’i paré, sirtou akoz bann zankète promié débü mal-fé, si zot i pran pa konte çak bann zésklav i di azot.

Lésklav portër-d’plinte

Lété malizé fé rokonète po lésklav la kondisyon portër-d’plinte, konm té i di dann lordonnans kriminèl lané 1670 épila dan lo kode linstrüksyon kriminèl lané 1827. Si lésklav lété viktim in linfraksyon, mèm in krime, jüridikman lü té i gaingne pa porte plinte kontr’ lotër konü, sinonça süpozé, dovan ninportékèl lotorité jüdissièr, épila porte alü parti sivil par lü-mèm. Kan i lire lartik 24 l’édit mois déssanm lané 1723, néna rienk lo maitr’ i pë « pousse an-jüstis kriminèl, po gaingne dédomajman po lo violans èk labü dessi son bann zésklav ». Jüstis la réprésyon-la lé moin po rokonète lo préjüdis moral sinonça fizik la viktim, lé plüto po indamnize lo propriètèr po la déstrüksyon sinonça la dégradasyon son « bien », si lü gaingne pü fé rien avèk, kissoi po toultan, kissoi po in-tan. La mor lésklav lé rienk inn pèrte sèsh po lo kapital lo propriétèr la-invésti dann lasha èk/sinonça lantrotien lésklav-la. In journé san-travaïy po lo viktim konvaléssan i roprézante inn pèrte larjan dessi lo travaïy lü noré dü fé. Lo 12 févriyé 1736, messië Dubois i doi done 200 livr’ messië Ricquebourg, akoz lü la-noye son lésklav in sèrtin Louis, in kréol laj 7 an, san dédomaje lo bann paran, zésklav zot ossi. Parèy lo 15 jülié 1828 po messië Gérard, lü lé kondané po done 30 piastr’ messië Léonard, lo maitr’, mé rien po lo dénomé Jean laj 30 an, in kaf noir de piosh, ke Gérard la-korije poudbon èk in baton, la-oblije alü rèste alonjé pandan 15 jour. Parlfète cé lo randman prévü, sinonça lo vré valër lo « bien », lo bann majistra i kalküle kèl kantité larjan i vo, kan zot i jüje.

In plantër tète dür. Malgré çak bann filozof Lerop i prétan… Cé rienk èk kane i pë fé do-sik !…
Charles-Émile Jacque. [ca 1830-1840]. Lotografi.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Si lotër linfraksyon cé in lésklav, lo proriètèr viktim i prossède kontr’ son maitr’ po gaingne réparasyon — cé laksyon noxale konm lo droi romin i di. Apark son pti pékül, bien ankadré par la loi, jüridikman lésklav na pwin d’patrimoine larjan. Na rienk son maitr’ i pë dédomaje lo krim, sinonça lo déli son zésklav la-fé, pèye ossi lo fré-d’jüstis po la puissans püblik. Dapré lartik 30 l’édit déssanm lané 1723, lo maitr’ i pë ossi done son lésklav lo propriétèr viktim, 3 jour a-konté apré la notifikasyon lo jüjman. Si lésklav-la lé kondané-a-mor sinonça o-fèr a-pèrpétuité, lo trézor kolonial i dédomaje dirèktoman lo nouvo propriétèr. Parlfète, lo 13 novanm 1840, lo bann zéritié Madanm Lefèvre — propriétèr lésklav Pierre-Louis assassiné par lésklav Pollux — i gaingne 750 fran. Kondané-a-mor 2-3 jour avan, Pollux lé abandoné lo landmin par son maitr’ messië Laprade. Anplüs lo déni lümanité lésklav dan lo prossédür pénal, la jürisprudans bourbonèz i rokoné ke po lo domaj, lo maitr’ i doi pa pèye plüs ke la valër son lésklav rokonü koupab.

Lékzéküsyon. Tony de B. del. ; Félix [sc]. Léstanp. In Les Marrons / L.-T. Houat, Paris, Ebrard, lané 1844.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Lèrk lésklav lé viktim la violans fizik par son prop propriétèr, ça i vire in manièr éspésyal dan la koloni. Depi bon-hër lo pouvoir püblik la-done lo droi bann maitr’ pünir zot zésklav, antouléka jüridikman. Lartik 37 l’édit déssanm lané 1723 i intèrdi toute kalité mütilasyon sinonça tortür dessi bann Noir, i done bann maitr’ jüst lo droi anshène zot zésklav sinonça shabouke azot. Lo léjislatër la-prande konsyans navé toultan mové trètman dessi bann domèn, épila dé-sèrtin kolon navé mové-fon. Po çamèm son lartik 19 l’édit-la, i done lésklav la possibilité informe lo prokürër, sinonça fé in rapor po dénonse bann krim èk mové trétman son maitr’ i fé ansanm lü. Lané 1734, messië Bavière lété anparmi lo bann promié maitr’ lil Bourbon lo ministèr püblik la-aküzé, épila la-poursuive po lassassina son Noir, lo dénomé Philippe, kongné jiska la mor.

Bann rèv. Fauchery del. ; Félix [sc.]. Léstanp. In Les Marrons / L.-T. Houat, Paris, Ebrard, lané 1844.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon
Po vréman i aplike pa souvan prossédür-la dan la koloni. D’in koté lésklav i konpran pa dütou lo bann prossédür konm par égzanp fé koste lo bann prëv po prouve linfraksyon. D’in-ot koté lü pë avoir për la vanjans son maitr’, si défoi néna in non-lieu sinonça in lakitman. In paké majistra i sièje dann tribunal lo droi komin zot-mèm lé kolon propriétèr zésklav, sinonça métroplolitin ésklavajist. Boudükonte, lésklav lé pa vréman an-kapassité « d’ester en justice », soman lü pë sézir lo prokürër tribünal konpétan. Par lo pouvoir son toussël néna, lo majistra i pë, konm pa, angaje bann poursuite jüdissièr. Dann ka-la, la viktim na pwin lo droi ète parti sivil dovan in liëtnan lo jüj sinonça lo jüj linstruksyon, kan lo prokurër i bouje pa. Rantr’ 1840-1843, lo ministèr püblik lil Bourbon la-ranvoye rienk 9 zafèr komça dessi 104 dovan in jüridiksyon d’jüjman !

Lépok la fin la Restauration et la Monarchie de juillet, la kondisyon portër-d’plinte po lésklav i shanje inpë. Lartik 33 èk 71 lo kode linstrüksyon kriminèl lo 30 séktanm 1827 i otorize lo prokürèr lo roi sinonça lo jüj linstrüksyon, konvoke épila antande toute bann témoin, zésklav anparmi, dessi toute linfraksyon mèm çat i konsèrne zot maitr’. Lartik 23 l’édit déssanm lané 1723 té i otorize pa lo témoignaj bann Noir konte zot propriétèr. Kan na pwin prëv matérièl sinonça kan laküzé i vë pa rokonète, lo témoignaj bann zésklav — sirtou dessi bann domèn  i tonbe inpë loin lézot demoun lib — i ansèrve konm prëv obligatoir po prouve, konm pa, la kulpabilité lo maitr’. Mèm si lo bann zartik 156 (kontravansyon), 189 (déli), 322 (krim) i otorize, dann lodians jüjman korèksionél sinonça kriminèl, bann témoignaj-la, rienk kan laküzé lü-mèm lé dakor ! Dann ka-la la prossédür i otorize lotorité jüdissièr prande la dépozisyon lésklav, mé-soman san prète sèrman, jüst konm ransèyman. Lo 9 oktob lané 1841, la kondanasyon messië Ricquebourg 5 an la jol èk lintèrdiksyon an-avoir zésklav pandan 10 an, po trètman massiak dessi son bann zésklav, i amontre bien ça. Lostinasyon èk lintélijans bann viktim — bann dénomé Estelle, Julie, Brigitte, Désiré épila Pierre-Louis — kan zot la-témoigné, la vréman fé basküle lo vèrdik la cour d’assises Sin-Dni.

Rejistr’ bann plinte po mové trètman dessi bann zésklav, dépozé tribünal Sin-Dni épila Sin-Pol.
Mois d’oute lané 1845- mois déssanm lané 1848. Ékri a la min.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Soman lakitman Zénon Hibon lo 23 juin 1842 par la kour royal la koloni èk çat Casimir Gagnant lo 9 janvié 1842 par la cour d’assises larondisman o-van, po koréksyon égzajéré, mové trètman grav dessi zot zésklav, i amonte bien néna toujour zaranjman rantr’ majistra èk zasséssër tribünal lo droi komin ansanm bann propriétèr zésklav. Malgré la püblikasyon la loi lo 18 jülié 1845 dann Bourbon, k’i prévoi in kondanasyon 2 an la jol épila jiska troi cent fran lamande po lo bann maitr’ rokonü koupab mové trétman, violans, voies de faits, kan i dépasse lo bann mezür dissiplinèr, malgré ossi lo shanjman la konpozisyon la cour d’assises, lo bann déssizion i kontinüe ète plüto favorab po lo bann maitr’. Lo 16 janvié lané 1946, messië Morette lé jüjé dovan la cour d’assises Sin-Dni po 4 lassassina èk plüzièr trètman massiak dessi bann zésklav lo domèn ouça lü travaïye konm réjissër. Lo jüri i akorde alü circonstances atténuantes, lü lé kondané rienk 1 an la jol.

LésklavajLo Kode noir
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Bruno MAILLARD

Historien
Chercheur associé au Laboratoire CRESOI de l’Université de La Réunion