Lésklavaj

Rézistans kontr' lésklavaj

Bann fanm dann maronaj La Rényon
Lotèr
Marie-Ange PAYET

Professeure de littérature


Bann fanm dann maronaj La Rényon

Simandèf, Mafate, Dimitil, Anshin, ala in takon lo nom n’i retrouve dan la toponimi Lil La Rényon, épila dan la mémoir toute bann Rényoné ansanm. Bann maron léjandèr-la sé lo sinbol la lüte po la libèrté, la rézistanse kontr’ lésklavaj. Mé-soman, lo nom bann fanm té i marshe èk zot, la-rèste dann lonbraj bann gran maron-la.

Kan mèm ça, zot nom i plane, dessi bann piton Lil : Héva, Rahariane, Mariane, Sarlave, Simangalove. Bann fanm-la la-joué in rol inportan dann maronaj, akoz zot té i partissipe po la vie lo kanp, po la transmisyon bann tradisyon, bann konéssanse, bann kroyanse, bann rit’ èk pratik kültirèl èpila relijié. Zot néna in bon-part, po toulbon dan lo métissaj Lil épila dan la dékouvèrte lo bann sirk.

Cimandef, Mare à Chicots, Piton d’Anchaing, Plaine d’Affouches. Adolphe Le Roy, dessinatër.
Rantr’ 1875 èk 1900.
Müzé Léon Dierx

Dan la parol kolonial, souvandéfoi la-ramasse in pë mantèr kan té i koze dessi bann maron, té i fé passe azot konm demoun té i rode toultan po sové dann bann gafourn Lil, ouça demoun lavé jamé mète lo pié. Listoir i amontre zot la-plante zot rassine dann Lil, zot la-organize poudvré bann rézo, zot la-prande zot mark dan lo péi. Zot i organize zot kanp, zot i garanti zot protèksyon kontr’ bann zatak lo bann détashman. Vavanguèr po vréman zot i déboule an-razzia dann bann plantasyon dessi la kote po rode bann fanm ankor ésklav, épila po ramasse zoutïy èk manjé.

Ésklavizé dessi la plantasyon lo maitr’, lo Kaf/lo Malgash i pèrde son famïy, son lidantité, son lanvironman. Dann son lüte po la libèrté, li amontre son lanvi èk son volonté refé son lantouraj-famïy, rotrouve in lidantité dann in nouvo péï. Lé difissil po nou jordi fé lo diféranse rantr’ léjande èk réalité. Bann fanm maron la-égzisté, la pa égzisté, désèrtin tèks la litératür, zistoir èk doküman zarshiv i di bien zot prézanse koté zot bononm, i rakonte la vie désèrtin kouple maron léjandèr.

Héva – Anshin

Héva. Gilbert Clain. 2000. In skultür i gaingne trouve Salazi, dessi la plasse Hell-Bourg
Foto Ibrahim Mulin. Droi garanti

La pa rotrouve in trasse ékri dessi Héva èk Anshin dann bann doküman zarshiv. Pourtan lo Piton Anshin, dann sirk Salazi i porte lo nom lo maron la-vive tèrla. Listoir lo kouple i tonbe konm in mythe lorijine maronaj. I rossanbe dan la mémoir toute demoun, la-oublye Anshin, par rapor lo gran maron Mafate, malgré listoir i di pa si çat-la navé in madanm koté lü. Dapré lo bann tèks Auguste Vinson, C.H. Leal èk Eugène Dayot, Anshin lété in maron passifik, li té i vive dan la pé, an-lotonomi dessi son Piton. Lü lété lo promié maron, i prétan lü la-gaingne 8 fiy ansanm Héva. Banna la jamé konü la shène lésklavaj. 8 fiy-la la-marié èk bann gran shèf maron, parlfète lo règn’ bann gran shèf maron la-komanse konmça mèm dann Lil. Dan lo kanp, ouça zot i vive zot toussël, Héva i oküpe laranjman lajoupa, i fé kui lo manjé Anshin la-trouvé dann zalantour. Anshin lé malgash bien sür, mé soman, i koné pa ouça Héva té i sorte.

In zesklav lé apo sové èk son marmaïy. 1889. Lestanp. Dann La traite des nègres et la croisade africaine, Alexis Marie Gochet, Paris : C. Poussielgue, Procure générale, p. 209.
Koléksyon Müzé Villèle

Mariane/Rahariane – Simandèf/Mafate

I prétan lo madanm Simandèf, in maron i sorte Madagaskar, lété Mariane. Dessi la karte jéografi La Rényon, la krète i prolonje la montagn Simandèf dann sirk Mafate i porte son nom. Lékrivin Boris Gamaléya i apèle lo madanm Simandèf, Rahariane, in nom i sorte Madagaskar. Po ça mèm, lü done aèl in lidantité malgash. In bonpë fanm maron i apèle Rahariane sinonça Mariane. Akoz ça, lé difissil rotrouve la trasse Mariane/Rahariane, lo madanm lo maron Simandèf. Dapré C.H. Leal, Mariane lé in fanm-guérié i bataye kontr’ bann kolon, ansanm son bononm Simandèf. Èl na poin lo mèm rol çat Héva. J.M. Mac-Auliffe i prétan Mariane lété lo madanm in gran shèf maron té i apèle Fanga, son kanp lété dann Silaos. Lo shassër d’Noir Edouard Robert, la-tué aèl. Dann in doküman zarshiv lané 1751, lo shassër d’maron, François Mussard la-tué Rahariane, lémé lo shèf Mafak (Mafate)  dan la Rivière des Galets. Parlfète i prétan in dénomé Rahariane lété lo madanm Mafate.
Mafate, in shèf maron i sorte Madagaskar, lété in gran siguidër, lü té i koné bien bann Fransé dépi la kolonizasyon Madagaskar. Lü té i rogarde bann sikidis po dévine lavnir lo groupe bann maron.

Famïy maron : Simandèf èk Mariane. Marco Ah-Kiem. Skultür, Sin-Dni – Barachoi.
Foto Ibrahim Mulin. Droi garanti

Simangalove – Matouté

Dapré C.H. Leal, Simangalove lété lo madanm lo shèf Matouté, té i vive dann in kavèrne bien kreu, la-o Trois Salazes dann sirk Silaos. I amontre aèl konm in fanm-guérié, épila konséyèr. Èl lété lo 11èm shèf lo bann maron té i bataÿe kontr’ lo pouvoir kolonial.

Sarlave – Lavèrdure

Bann détashman lavé për lo gran roi Lavèrdure èk son rène Sarlave. Po ça mèm détashman-la té i porsuive azot toultan. Zot kanp Lilète Maron lé dann sirk Silaos. I prétan, lané 1752 , lo shassër d’maron François Mussard la-tué Sarlave. Lo nom lo deu maron-la la pa rèste dan la mémoir toute demoun. Par kontr’, lo nom lo shèf maron Dimitil’, jéografikman kosté èk lo kanp Sarlave èk Lavèrdure, i rèste bien marké dan lo majinasyon bann Rényoné.

Sarlave la rène. Détaïy la stèle la-mète dan lo kanp Dimitil – Lantredeu. Louis Dijoux. 1998. Skultür.
Foto Ibrahim Mulin. Droi garanti

Adzire

Lé possib rogarde madanm-la konm in fanm-maron ? La-aküze aèl ressèle zafèr volé par bann maron. Firmin Lacpatia la-tire ça dann bann rapor la polisse lané 1846 , lü rakonte son listoir dann son livr’ Adzire ou le prestige de la nuit.
Pèrsonaj féminin-la i amontre lé possib la fanm noir navé inn doube kondisyon dan la sossiété kolonial rényoné : zésklav dessi in domèn, épila i fé kaloubadia èk bann maron.

Bann maron toussël

In takon bann gran shèf maron la-marke la toponimi lil konm Dimitil’, Sémitave, Bâle, Pître. I rotrouve zot nom dan lo bann rapor bann détashman, mé soman listoir i di pa si zot néna in madanm.

Kan bann shassër d’Noir i atake bann kanp maron, plüpar d’tan, i kapaye bann fanm akoz zot lé konm in sourse linformasyon po bann kolon, po konète kiça i rèste dann lo kanp, si néna d’ot kanp, touçala… par kontr’ i tué souvan bann bononm. Konm prëv i koupe zot min droite sinonça zot kolé apré k’la-fine batize azot. Shassër d’Noir i gaingne larjan. I amare lo bann min èk la tèt koupé dann in landroi  té i sèrve po ça, lété konm in lavèrtisman, in moyen fé pèrde bann zésklav lanvi sové.

I fo bien konprande listoir la-amontre lo maronaj, lanvi rode la libèrté, konm in nafèr i konsèrne rienk bononm, parèy po la kolonizasyon. Petèt, ni gaingne majiné, lèrk in lésklav té i rotrouve son libèrté po refé son famiy dann bann montagn’ inakséssib, lü té i souète protèje bann fanm-fiy kontr’ lo monde kolonial, po sa mèm té i fé pa voir azot. Riskab sé in manièr ésplike akoz lo nom bann fanm-maron i aparète pa dan la toponimi Lil.
Po ça mèm, n’i gaingne dire ke dann bann pratik èk tradisyon bann maron, Malgash aou, Afrikin aou, rienk bann bononm té i done landroi zot té i rèste kissoi zot nom sinonça rienk in mo par rapor zot lidantité.

Dann bann tèks, bann doküman zarshiv i koze dessi lo maronaj, lé sür bann fanm-zésklav i done lanvi po rode la libèrté. Zot i done kouraj, i prépare, i done la min bann zésklav po gaingne sové. Souvandéfoi, zot i rejoinn banna. Zot i rante dann ron po kontinüé fé vive bann tradisyon, bann kroyanse, bann manièr amène la relijion èk lo bann rit’ par rapor zot nasyon ; la müzik, la manièr fé manjé, la konéssanse la natür i antoure azot. In bonpé fanm té i sorte Lafrik èk Madagaskar, po ça mèm zot la-fé énète lo gran métissaj dann bann sirk La Rényon.

Bann fanm léjandèr kréol konm Madanm Desbassayns, Granmèr Kal, mé ossi bann fanm-guérissëz, tizanëz La Rényon konm Madanm Visnelda la-érite lo karaktèr bann fanm-maron-la.
Bann guérissëz, par zot konéssanse bann zèrbaj péi, i gaingne fé fane la maladi lo kor èk léspri. Granmèr Kal néna in pouvoir done la vie, done la mor. Son léspri lé i vavangue dann lé-O. Léspri Madanm Desbassayns i brüle po toultan dann volkan la Fournèz.

Zésklav aou, maitr’ aou, maron aou, bann figür Listoir la-mélanjé, la-mayé ansanm bann mythe. Lo maronaj i tonbe bien konm lanvi rotrouve la libèrté, mé sürtou sé in vré listoir lamour rantr’ bann bononm noir ansanm zot madanm.

Bibliografi

Dayot, Eugène. Bourbon pittoresque ; poèmes. Nouvelle imprimerie Dionysienne : Saint-Denis, 1977.

Gamaléya, Boris. Vali pour une reine morte. Conseil régional de la Réunion, 2ème édition, 1986.

Lacpatia, Firmin. Adzire ou le prestige de la nuit. Editions Orphie : Paris, 1988.

Leal, Charles Henry. Un voyage à La Réunion. General Steam Printing Company, 1878.

MacAuliffe, Jean-Marie. « La prise de Cilaos par François Mussard », dans Bourbon pittoresque ; Cilaos pittoresque et Thermale : Guide médical des eaux thermales. Azalées éditons : Saint-Denis, 1996.

Payet, Marie-Ange. Les femmes dans le marronnage à l’île de la Réunion de 1662 à 1848. L’Harmattan : Paris, 2013.

Vinson, Auguste. Salazie ou le piton Anchaine, légende créole. Delagrave : Paris, 1833.

+ Afishe
— Kashiète
Bann note
1 Doküman zarshiv : ADR Cº994, 24 séktanm 1751.
2 Doküman zarshiv: ADR Cº965, 11 oktob 1743 / ADR Cº995, 30 oute 1752 / Cº995, 28 déssanm 1752 / ADR 996 Cº996, 6 févrié 1753.
3 Doküman zarshiv : ADR 73M6.
4 Désèrtin listorien i di lo bann landroi té i sèrve po ça lété devan légliz sinonça dessou in pié tamarin dan lo kartié bann zesklav ouça zot té i fé « kabary ».
+ Afishe
— Kashiète
LésklavajRézistans kontr' lésklavaj
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Marie-Ange PAYET

Professeure de littérature