Lésklavaj

Rézistans kontr' lésklavaj

Furcy, listoir in viktoir jüdissièr i-sorte déor
Lotèr
Laurent ZUCHOWICZ

Procureur de la République
Tribunal judiciaire de La Rochelle


Furcy, listoir in viktoir jüdissièr i-sorte déor

Lané 1814, lèrk son monmon Madeleine i mor, lo dèrnié anparmi son troi zanfan, Furcy, la-vive dann kondisyon bien-bien malizé : lü lété lo garson in madanm né dann in kontoir fransé laba dann Linde. Lèrk Madeleine lavé passe en Franse, èl lavé shanje propriétèr , avan débarke La Rényon, ouça èl lété afranshi  18 zané avan son mor.

Posséssion Fransèz oriantal. Kandt ; Hacq. 19èm sièk. Gravür avèk bürin.
Koléksyon Müzé Villèle

Pourtan, dan la vie Furcy, garson Madeleine, in pti trasse libèrté i trouve pa.

En konparézon èk son sër Constance, afranshi inn pti pë apré son néssans, Furcy té i gaingne pa déplasse ali konm lü té i vë, lü té i gaingne pa koze libreman, maryé, fé zanfan, rokonète azot, songne azot : boudükonte, toute çak i fé k’in moun lé kapab shoizi lo sens son vie.

Lété ankor plüs difissil po lü, parsk lü vive dann in lil ouça lésklavaj té i porte lo dévlopman lékonomi, lorganizasyon sossial konm politik. In lil bien loin bann mouvman zidé, bann révolüsyon konm lavé en Franse, sinonça en Ayiti. In lil avèk in lien for ansanm lil de Franse, là-mèm ouça, mois d’jüin 1796, lavé ranvoye in délégasyon fransé lavé vnü impose la fin lésklavaj. Banna la-mèm pa gaingne débarke La Rényon.

Furcy lété ossi lésklav in propriétèr lavé bonpé pouvoir, té i ème larjan, lü té i vë pa jamé trouve in « laranjman ». Toute çat la-ésséyé la-rèste atèr, akoz Joseph Lory té i koné bien manié kissoi lo tarzaj kissoi la për.

Furcy lé nomé dessi lo fèy rossansman Joseph Lory, 1831.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Dann in sitüasyon konm çèt-là, po ansorte alü, po demande jüstis, Furcy té oblijé alé trouve in bononm lavé-fé lève in gran léspoir kan lü la-débarke La Rényon.

Mois déssanm 1816, po mië kontrole kiça i gaingne in plasse dan la jüstis, la Couronne la-nome Gilbert Boucher, Procureur Général près la cour royale de Bourbon, in majistra lavé konpri té i fo shanje lo sistèm jüdissièr dann bann koloni.

Gilbert Boucher, lofissié la jüstis lo plüs gradé La Rényon, la-fé son mission èk séryë parsk deu-troi semèn apré son larivé, dan la fin lo mois d’jüin 1817, lü la-ranvoye troi jüj lo tribünal première instance mayé dann trikmardaj, dann soulézon, dann triyaj-favèr.

Vü la grandër d’lil, bann déssizion inportan konm çat-là té i passe pa an-missouk. D’in koté la-done in gran léspoir po demoun mizèr, d’in ot koté la-mète dann traka, la-fé lève lo gro-kër toute çat té i voi bann déssizion-là konm in danjé po zot zintéré.

Po ça mèm, mois novanm 1817, Constance, lo sër Furcy, la-parti dépoze in mémoir dovan la cour royale Bourbon po fé konète la sitüasyon son frèr.
Ça, té i sar shanje la vie Furcy, an-pir, aprèça an-méyër.

Souvenirs de l’île de La Réunion, n° 73. Palé d’jüstis (Sin-Dni). Louis Antoine Roussin (1819-1894).
Oute 1848. Litografi.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

***

Dovan demande-là, Gilbert Boucher sanm Jacques Sully-Brunet la-propoze Constance èk Furcy olèrk fé amène Joseph Lory dirèk dovan la jüstis, vodrémié anonse alü ofissièlman ke Furcy té i rekoné lü-mèm konm in moun lib, pa konm in lésklav.

Lo 22 novanm 1817, kan in luissié la-débarke dovan Joseph Lory po anonse alü çat Furcy i di dessi li-mèm, lo pti pë d’sang lo gro propriétèr la-monté. Toudsuite po toudsuite, lü la-parti dovan la cour royale po souplaingne èk lo Prokürër Jénéral. Prokürër-là la-tashe manièr fé fane son kolër, épila la-konsèye alü fé in référé tèlmanièr i rande alü son lésklav provizoirman .

Joseph Lory la pa voulu suive bann konsèy èk bann démarsh-là. Po pa passe po plüs bète, lü té i vé sirtou amontre vitman kiça i komande. Po ça, lü la-désside fé pünir lo luissié lavé toupé prézante alü lo lakt Furcy. Epila lü la-déklare Furcy maron, la-fé kapaye alü po mète ali la jol.

Furcy lé nomé dessi la list bann prizonié lopital lo blok Sin-Dni lo 25 févrié 1818,
Extrait de Gazette de l’île Bourbon, 28 févrié 1818.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Gilbert Boucher lété sézi kan lü la-konu ça. Toudsuite, lü la-prévnu toute bann zotorité po zot porte antansion pangar laréstasyon-là lé pa légal, somanké Furçy lé pa lésklav M. Lory.

Apréça, lü la-réüni vitman bann majistra dessou son résponsabilité po konète zot lavi dessi zafèr-là, sirtou par rapor bann késtion konm :

– « lané 1779, avan oubien apré, navé lo droi prande bann Zindien konm zésklav dan la koloni ? ». Dapré lavi jénéral, noré té in danjé politik si té i tire plüs in milié Zindien dann lésklavaj.

– « kan té i amène in zésklav indien en Franse, li té argaingne son libèrté po rézon lü la-poze son pié dessi la tèr fransé ? » : néna rienk lo Prokurër Jénéral èk son konséyé lété dakor réponde oui késtion-là.

– « en Franse, lété possib passe in kontra payan oubien gratuite sanm in Indien vendü konm ésklav dann Linde avan i amène alü en Franse ? » Non, dapré Gilbert Boucher, parsk « dan bann koloni, té i konsidère pa jamé in zésklav konm in marshandiz dan lo roiyome ». Antouléka, «Madeleine té plassé an-dépo, pa konm in moun vandü ».

Dan lo konte-randu rénion-là, konsèrvé dann Zarshiv Départman La Rényon, i amontre lavé in bonpé diférans rantr’ lavi lo Prokürër Jénéral, in koté, épila çat son lavoka jénéral èk lo Prokürër lo Roi, in ot koté. Kom banna lété en fonksyon depi lontan, zot lété mayé èk bann zintéré la koloni, épila dessou lo pouvoir in sèrtin M. Desbassayns, in gro propriétèr.

Portré Philippe Panon Desbassayns, Comte de Richemont. François-Séraphin Delpech (1778-1825).
1é moitié 20èm sièk. Litografi

Dann ce krize-là, lo Prokürër Jénéral lété toussël, an-danjé. Lü la-dénonse èk son ministre de tutelle, lo ministr’ la Marine et des Colonies, toute bann zafèr ilégal té i konsèrne Furcy, épila toute la préssion lavé dessi la jüstis. Touçala la-pa sèrve arien, parsk noré arive lèrk lü lété fine artourne la Métropol.

Furcy, alü ossi la-pa aksèpte i arète alü, i fèrme alü. Maitr’ Petitpas, lavoka lavé done alü, lavé bien amontré ke :
– konm son monmon lété Indiène, èl té i pë pa ète ésklav,
– èl lété lib depi lo jour èl la-mète son pié dessi la tèr d’Franse, dapré la règ « nul n’est esclave en France »
– Parlfète :
– Madanm Routier lavé pwin papié ditou konm-koi èl lété propriétèr,
– Madeleine lété fine afranshi,
– konm Furcy lété né Indien d’inn fanm lib, afranshi, lété pa possib fé in léslav èk lü.

Lakt lafranshisman çat i apèle Madeleine, indiène, 6 jülié 1789. Kopi s.d. (1817 par-la).
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Lo 17 déssanm 1817  lo tribünal première instance Sin-Dni la-rofuze son demande. Lo tribünal la-rokonète Furcy konm in lésklav parsk :
– lavé-pwin d’prëv po di son monmon « lété lib kan Manmzèl Dispense la-done aèl Messié èk Madanm Routier. Pandan 16 ané zot lavé déklare aèl konm ésklav »,
– si Furcy lété né lépok son monmon lété ésklav, toute bann zanfan navé pankor laj 7 an, kan zot monmon lété afranshi, zot té i gaingne pa lo mèm favër.

Lakt batèm « Fursi », 7 oktob 1786.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Lo déstin Furcy, konm çat son bann zavoka lété fine déssidé : Gilbert Boucher lavé fine pèrde la konfians lo bann pouvoir politik La Rényon, lü té i gaingne pü son pèye, anplüs lü té i vièn ète papa inn ti baba, lü la-profère kite La Rényon mois déssanm 1817, jist 6 mois apré son larivé. Tanka Jacques Sully-Brunet, lü la-pèrde toute son bann fonksyon.

***

Malgré lo tribünal première instance Sin-Dni lavé rofuze lo demande Furcy, lü lavé done lordr’ libère alü po ardone alü son maitr’ 3 jour apartir la date lo jüjman. Pourtan, banna la-lèsse Furcy anférmé ilégalman. Apréça, konm Furcy té i komanse déranje lil Bourbon, lané 1818, la-anvoye alü lil Moris, anglé depi lané 1810. Laba la-mète alü dann travaïy forsé dessi lo domèn famiy Lory, pandan 10 ané.

Lé noté ke Furcy lé prézan dessi bato La Clélie lo 26 oktob 1818, 29 novanm 1826.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

Furcy la-pa jamé rononse son droi. Lané 1827, lo bann pouvoir politik anglé lavé jamé déklare alü konm ésklav kissoi dovan la polis, kissoi dovan la doine, kissoi dann rossansman lil Moris : akoz touçala, té i konsidère alü konm lib. Apréça, Furcy la-komanse vive konm in moun lib, lü la jiska vnü in komèrsan té i gaingne in bon moné.

Vü dessi bann batiman èk la doine = View of the Warehouses and the Customhouse. Pierre Armand François Thuillier ; Isidore Laurent Deroy. 1847. Litografi.
Koléksyon Müzé Léon Dierx

Apré promié viktoir-là an-déor, la-arive in deuzièm en Franse : lo 29 avril 1835, la Cour de cassation la-fé tonbe laré la Cour d’appel Sin-Dni. La-ranvoye lo jüjman dovan la Cour Royale Paris. Là, lo 23 déssanm 1843, kour-là la-règle définitivman la sitüasyon Furcy dann in laré : la-déklare Furcy lib depi son néssans (lü lavé déja 56 zan) po bann rézon-là :

– kan in lésklav i poze son pié dessi la tèr fransé, lü devien lib ;
– kan lo bann maitr’ té i amène zot zésklav en Franse, la loi lépok-là dessi lésklavaj dann koloni, té i pérmète azot rèste propriétèr zésklav-là, a-kondisyon zot té i suive bann régloman ;
– parlfète Manmzèl Dispense lavé pa suive régloman-là, èl lavé pa amène Madeleine en Franse dann lidé garde aèl konm ésklav mé plüto po done aèl in lédükasyon katolik. Èl la-fé ossi in donasyon Madanm Routier, po Madeleine gaingne son lafranshisman.

Kopi d’lodians solanèl la cour royale Paris lo 23 déssanm 1843, Gazette des tribunaux, n° 5207, 24 déssanm 1843

Dèrnié létape lo bataïy jüdissièr Furcy : lo 30 oute 1845, la cour royal de Bourbon la-vèrse Furcy 311 000 euro  parla po dommages et intérêts. Lété troi fois plüs çak lo bann jüj bien an-plasse La Rényon lavé désside vèrse alü dann promié jüjman. Mèm-si zot té oblijé suive lo déssizion lo plü-o jüridiksyon, zot la-éssèye tashe manièr diminüé la résponsabilité Joseph Lory, la-prézante alü konm in propriétèr onète…

Kopi lo pri bann kondanasyon, bann dépans èk bann zindémnité lo prossé Furcy Madeleine la-kouté, i trouve ça dann lartik 7 kan i koze dessi lo partaj bann bien défun Joseph Lory, partaj ke la-passe dovan Me Maurice Desrieux, notèr Sin-Dni. 21 févrié 1848.
Koléksyon Zarshiv Départman La Rényon

***

Lo bataïy jüdissièr Furcy la-fini konmça-mèm, 28 zané apré k’ lavé anonse son maitr’ lü lété in moun lib. Ça la-arive 3 zané avan labolisyon lésklavaj.

Viktoir-là lavé in gou amèr akoz té longue po arivé, akoz ossi toute sakrifis lété oblijé fé dovan lo gran pouvoir in maitr’ lété kapab, si lü lavé anvi, fé rante in moun la jole, anvoye alü fé travaïy forsé

Listoir jüdissièr-là i amontre bien koman lo droi, la jüstis Bourbon lété in gran trikmardaj rantr’ bann zintéré ékonomik, politik lokal. Konm Gilbert Boucher , in majistra lavé gran kouraj malgré lü lété toussël — lavé majiné, listoir Furcy la-bien fini akoz lo droi anglo-sakson lil Moris épila lo déssizion d’ jüstis bann plüs gran jüridiksyon fransé, laba 10 000 km la Rényon .

En savoir plus

Bann note
1 Manmzèl Dispense épila Madanm Routier
2 Lakt 6 jülié 1789.
3 Lète Gilbert Boucher po lo Ministre de la Marine et des Colonies – Zarchiv Départman La Rényon.
4 Pluzièr dokuman i signale in laré konfirmatif la Kour royal Bourbon, mé-soman la-jamé artrouvé dann zarchiv.
5 Dapré léstimasyon Sue Peabody la-fé dann « Les enfants de Madeleine »
6 Gilbert Boucher lé mor lané 1841, lü la toujour kontinué suive zafèr-là, lü la-ékri in mémoir parla 1000 paj.
7 Mi di gran mèrsi Damien Vaisse, dirèktër Zarshiv Départman La Rényon, Jean Barbier, konsèrvatër patrimoine müzé istorik Villèle épila Jérémy Boutier, istorien shèrshër, po lède zot la-done amwin.
+ Afishe
— Kashiète
LésklavajRézistans kontr' lésklavaj
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Laurent ZUCHOWICZ

Procureur de la République
Tribunal judiciaire de La Rochelle