La trète bann zésklav

Lorijine bann zésklav Bourbon

La trète bann zésklav malgash dann Bourbon
Lotèr
Rafaël THIEBAUT

Historien


La trète bann zésklav malgash dann Bourbon

Bann zil Bourbon èk Madagaskar lété gatüré depi promié débü bann Fransé la-arive dann Losséan Indien. Parlfète, 20 zané apré 1643, lané zot la-kapaye létablisman For Dofin, zot i instale azot Bourbon1. Landroi-la i ansèrve ossi konm in labri po lo bann réskapé lo massakr’ la koloni fransé For Dofin lané 16742.

Lil Bourbon lé plito toussël, néna jist bann pirate i rande ali vizite tanzantan3. Bann’a, i rèste Madagaskar, souvandéfoi zot i amène zésklav par pongné. Po tashe manièr fé arète zot piyaj, Louis XIV i propoze azot lamnisti dann Bourbon, épila mèm-tan, li défande fé komèrse ansanm bann pirate4. Rantr’ 1696-1718, Robert Bousquet i konte 423 zésklav batizé, la plüpar la-arive par bato bann pirate Madagaskar5.

Karte Madagaskar, i di ossi Madékas, épila S. Laurens, jordi l’Isle Dauphine èk bann kote Kofala épila Mozanbik dann Lafrik. Pierre Duval, Jéograf 1666. Léstanp.
Kol. Zarshiv départman La Rényon

Listoir la trète

Listoir la trète fransé dann Bourbon la pa komanse po vréman avan bann zané 1710. An promié, i plante kafé, apréça, lané 1715, bann Fransé i kapaye Lil Moris parsk bann Néèrlandé té fine abandone ali depi 5 zané. Po gaingne la mindëv dann plantasyon kafé, lané 1718 i anvoye in léspédisyon po rode zésklav.

Kültir kafé dann Lil Bourbon. Jean Joseph Patu de Rosemont. C. 1800. Lakouarèl.
Kol. Müzé Quai Branly

Le Courrier de Bourbon i amène 46 zésklav malgash6. Lané an-suivan, la Compagnie des Indes i ropran in trafik régülié rantr’ Madagaskar èk bann zil Maskarègn. Rantr’ 1725-1735, Robert Bousquet i éstime néna 4123 zésklav té inporté, i fé in pé plüs 400 toulézan, i tonbe dé-tiér lo total zésklav inporté7. Bourbon i gaingne lo plüs gro kantité zésklav jiskatan k’ La Bourdonnais i arive.

La kantité léspédisyon bato rantr’ Madagaskar èk Bourbon (1721-1736)

Lané 1735 apartir, lo trafik bato i sava plizanplüs par koté Lil de Franse. Bourbon i doi fé konm Por-Loui i désside. Po lépok-la doküman zarshiv lé plito rar, i fé k’nou koné pa bien çak la-éspassé jiska bann zané 1760. Sinpleman, i vé pa di Bourbon té i gaingne pü d’zésklav. O-kontrèr, li nana plüs zésklav ke Moris jiska débü 19èm sièk.

Lané 1767, la fayite la Compagnie, i pèrmète toute bann sitoiyen fransé fé d’komèrse maritime dann Losséan Indien. La trète i tonbe dan la min bann marshan privé. Bien-sür Por-Loui i domine lo bann zéshanj maritime, épila akoz na pwin « déklarasyon darivé » po Sin-Dni sinonça Sin-Pol, i ranforse lopozisyon-la. Dann in pli gran morso 18èm sièk, Bourbon té i dépande Lil de Franse akoz bann komèrsan té pankor instale azot 8. Mé-soman, nou la-trouve 180 léspédisyon bourboné, sirtou avan 1735 sinonça apré 1767, la moitié té dann débü 19èm sièk 9. Nou romarke ossi navé in mèm kantité, somanké plüs ankor, bann léspédisyon té i sorte Madagaskar la-arive Por-Loui apré in léskal Bourbon10.

Saspé Por-Loui néna inpé d’zésklav lavé-té débarké épila d’ot té anbarké. Parlfète, konm Baker èk Corne, anou ossi nou gaingne pa bien konéte kèl koté lo bann zésklav té débarké, parsk’anplüs navé d’trafik zésklav rantr’ Bourbon èk Lil de
Franse11. I fo pa nou oubli té i ansèrve Bourbon konm in léskal rafréshisman po çat té i sava Madagaskar.

La kantité léspédisyon bato rantr’ Madagaskar èk Bourbon (1767-1810)

 

Apré la Révolution, lantante èk la patri i dégrène, sirtou par rapor labolisyon lésklavaj, lërk l’Assemblée nationale i vote ali lané 1794. Bann Maskarègn i tonbe konmsi k’zot té indapandan, shakinn komandé jist par zot prop lassanblé kolonial. Malgré lésklavaj lé pankor aboli, i san bien néna d’zafér lé po shanjé. An-mèm-tan lassanblé kolonial Lil de Franse i mète an-plasse in règloman po aboli la trète12. I rossanbe lintèrdiksyon-la lé pa tro réspékté, kanmèm nou koné navé d’kondanasyon po çak té fé rante zésklav an-missouk. Lavé ranvoye Madagaskar bann zésklav Martineau lavé fé débarke Moris èk lo bato Jean Bart13. Mé-soman néna in bonpé zésklav i rante, par égzanpe mois d’oktob 1796 kan la-fé débarke La Rényon, an-missouk, zésklav malgash par santène14.

Dann 10 promié zané 19èm sièk, lo bann zéshanj ansanm Madagaskar i kontinüé. Néna in bonpé d’zévénman inportan ossi : i arkomansse travaïye ansanm la Franse parsk lané 1802 Bonaparte i rométe lésklavaj an-plasse, épila lané an-suivan lo kapitèn jénéral Decaen i arrive dann Maskarègn. Bann korsèr i ménasse plizanplüs, alorse mois d’jülié 1810, bann zanglé i mète la min dessi Lil Bonaparte.

Lo manièr éspésyal fé la trète

La trète bann zésklav Madagaskar lé pa parèy çat i fé dann Latlantik, èk çat Lést Lafrik nonpli, po plüzir rézon. Dabor-inn, lo bann zéspédisyon Madagaskar i raporte pa jist zésklav, i raporte ossi d’provizion. Allen la bien di koman navé d’variété dan lo bann karguézon épila Toussaint ossi la-koze dessi lo karguézon légüme èk zanimo (po shakinn, 341 èk 181 sharjman)15. Lo bann bato marshan té i transporte kissoi zésklav, kissoi béf, kissoi do-ri, po ça-mèm navé pü tro la plasse po bann zésklav.

An-ndan in bato négrié Lasteryrie, Charles Philibert. 1759. Litografi.
In Faits relatifs à la traite des Noirs, Impr. de Crapelet, 1826.
Kol. Zarshiv départman La Rényon

Parlfète, i fo prande konte bann karguézon mélanjé zésklav èk manjé, navé Madagaskar konm partou dann Losséan
Indien16. Malgré té i konsidère Bourbon konm lo far-far Maskarègn, té i garanti pa lo mank manjé par rapor bann sotrèl, siklone èk séshrès 17. Parlfète, lo bann zil i manke manjé toultan, po ça-mém la bien bezoin manjé i arive po anbare la famine18. Lo rol Madagaskar konm in rézèrv do-ri èk béf lé kapital. Po in lané i pé arive plüzir milié d’béf èk do-ri par santène liv.

Bann déssidër Bourbon i organize, i ankouraje ossi bann trafik-la po gaingne do-ri èk béf, sirtou dann zané 179019. Lassanblé kolonial La Rényon i mète jiska son prope reprézantan po organize son komèrse, épila i gaingne fé konküranse Lil de Franse20. Lané 1794 par égzanpe, lé marké : larmatër Martineau la-vande lo Jean Bart in komèrsan i apèle Dancla. Li té i vé anvoye bato-la Madagaskar po ramène do-ri èk d’ot provizion21. Li artourne ansanm 72 zésklav22.

Liste bann bato la-rante dan la rade Sin-Dni èk Sin-Pol
rantr’ 01.04.1807 – 31.03.1808

Bato Kapitèn Landroi Larivé Sharjman
Action Bouton Tamatave 04.05.1807 1 175 bal do-ri & 68 zésklav
Grappler Ripaud Fort Dauphin 10.06.1807 1 074 bal do-ri
Marie Jeanne Mamet Foulpointe 11.06.1807 Marshandiz divèr
Charlotte Macquet Madagascar 07.06.1807 160 000 do-ri & 9 Noir nouvo
Lucie La Vigne Madagascar 22.06.1807 16 vedelles, Noir & 100 bal do-ri
Grappler Ripaud Madagascar 10.08.1807 Do-ri & Noir
Union Oxnard Madagascar 21.08.1807 Do-ri & Noir
Marie Jeanne Mamet Madagascar 24.08.1807 Do-ri, tortü & Noir
Créole Nepveu Madagascar 09.07.1807 Do-ri, mayi & Noir
Eugénie Barbarin Madagascar 19.07.1807 120 000 do-ri & 23 Noir
Caroline Gueuzenec Madagascar 19.07.1807 1 100 bal do-ri & 196 Noir
Lucie Deschamps Lami Foulpointe 05.08.1807 100 Noir & 80 bal do-ri
Minerve Couacoud Madagascar 30.08.1807 300 bal do-ri & 120 Noir
Providence Dupuis Madagascar 30.08.1807 42 vedelles, 600 000 do-ri & 120 Noir
Union Fournier Madagascar 06.09.1807 3 777 bal do-ri & 47 Noir
Union Oxnard Madagascar 18.09.1807 3 500 bal do-ri & 47 Noir
Lucie Le Poigneur Madagascar 23.09.1807 1 500 bal do-ri & 16 Noir
Caroline Gueuzenec Madagascar 17.01.1808 3 190 bal do-ri, 6 Noir & 3 pièsse rabane
 

Malouin

Gérois Madagascar 17.02.1808 17 Noir, do-ri, lakorde, kuiv, do-fil karé
Jeune Claire L’Hermitte Madagascar 04.02.1808 1 050 bal do-ri & Noir
Lucie Le Poigneur Madagascar 23.10.1807 Do-ri & Noir
Providence Dupuy Foulpointe 28.10.1807 Dori & Noir
Caroline Gueuzenec Tamatave 11.12.1807 Do-ri
Louis Bury Madagascar 15.10.1807 900 bal do-ri & 59 Noir
Amitié Pinot Madagascar 20.10.1807 166 bèf, 400 bal do-ri & 14 Noir
Union Oxnard Foulpointe 19.11.1807 600 bal, 58 Noir & 12 kar salaison
Amitié Pinot Foulpointe 25.11.1807 6 670 bal do-ri, 17 Noir & 25 bèf
Marie Jeanne Gontier Madagascar 01.12.1807 5 000 tortü, 26 Noir, 10 000 do-ri & 2000 fil karé
Jeune Claire Boudet Tamatave 10.12.1807 400 bal do-ri, 20 Noir & 1 kar salaison
Union Oxnard Foulpointe 11.12.1807 3 000 bal do-ri & 7 Noir
Lucie Le Poigneur Tamatave 11.12.1807 900 bal do-ri & 20 kar salaison
Union Cousinery Madagascar 20.12.1807 15 Noir, 450 tortü, 1 bèf, 6 kabri & 300 plansh
Source : « Anonyme », État des bâtiments entrés dans les rades de Saint-Denis et Saint-Paul, 01.04.1807-31.03.1808. ANOM, C3/27, f. 290

N’i voi bien dann tablo anlèr-la parkoman komèrse zésklav Madagaskar lé gatüré ansanm lo komèrse manjé La Rényon. 32 bato i sorte Madagaskar i aporte parla 885 zésklav, épila 29 716 bale do-ri, i fé 890 000 liv. La kantité zésklav par léspédisyon lé plito jist-jist : ni trouve apepré 44 par léspédisyon rantr’ 1807-1808. Mé-soman néna in gran diféranse rantr’ lo bann bato : 79 zésklav dessi l’Union, 9 dessi lo Princesse Charlotte.

In ot zafér éspésyial dan la tréte zésklav Madagaskar cé la frode. Na plüzir rézon po ésplike-ça. Dabor-inn lo bann léspédisyon té i gaingne fé vitman, té plüs fassil fé la frode. Epila, lo profi lété for : La Rényon, té i gaingne 200 % par zésklav. In sël voyaj té i pë raporte 6 000 liv23. Lané 1756, Magon i di konmça, dessi 1 500 zésklav la-rante La Rényon dann troi zané avan, néna jist 100 la­-débarke déklaré, « lo rèste an-frode dessi bato la Compagnie. Tan-k’azot, zot la gaingne inn ti-pë d’zésklav, deu-troi zanimo èk inn ti-guine do-ri24 ».

Malgré l’infâme passage du milieu lé rapide — inn-dé semène po Madagaskar par rapor lo 6 mois i fo po la trète tranzatlantik — i fé pa bèsse la kantité lo mor. Nou la-trouve, po 15 léspédisyon Madagaskar, in total 8 % par rapor 12-15 % po la trète tranzatlantik25. I pë ésplike lo gran kantité d’mor-la par lo paludism navé dessi la kote malgash, po ça-mèm bann zésklav kapayé dann lintèriër Madagaskar té i atrape maladi-la. D’in ot koté, konm toute zésklav malgash té i koze mèm lang, té pli fassil po organize la rézistanse dessi bann bato négrié. La-arive jiska 24 révolte, saspë jiska lo doub çat la trète tranzatlantik26.

Fin 18èm siék, in ot mouvman i éspasse : lo transpor par Madagaskar zésklav Lést Lafrik jiska Maskarègn27. Avan-ça, kaziman toute bann zésklav ashté Madagaskar lété Malgash. Sinpleman bann Fransé Maskarègn lavé bézoin plüs zésklav ke çak Madagaskar té i pë fourni. La, nou voi bann chelingues maure sinonça zarab i sorte Kilwa èk Zanzibar i komanse amène bann Caffres dessi la kote Nor-Louèst Madagaskar : bann Malgash i ashète azot po travaïye la tèr28 ». Apréça i rovande lo bann zésklav Lést Lafrik-la bann marshan fransé po amène azot dann Maskarègn29.
Défoi navé in bonpé, sinpleman lé toujour difissil fé la diféranse rantr’ Malgash èk « Mozanbikin »30.

Kapay in bato négrié dessi la kote Nor Madagaskar. M. H.-J. Ray. [1857-1938]. Léstanp.
Kol. Müzé istorik Villèle. Fonds Michel Polényk

La sitüasyon dann Bourbon

Jiska lané 1810, la kantité zésklav i ashève grossi. Lo bann zésklav i komanse rale lo konte èk bann gro kolon, zot i komanse alé maron. Cé toujour in problèm akoz la kantité d’piton néna dann kër Bourbon31. Dé-sèrtin i organize po déboule dessi bann plantasyon. Rantr’ 1732-1767, Bousquet la-konte jiska 40 déboulaj dessi bann domèn kolon32. I fo pa n’i oubliye la révolte Sin-Lë lané 1811, navé 500 zésklav, èk 15 % Malgash an-ndan33.

Kantité zésklav dann Maskarègn (1725-1809)

Lané Bourbon Lil de Franse Total
1725 2 076 (98%) 34 2 110
1731 4 471 (87%) 681 5 152
1735 6 889 (88%) 940 7 829
1741 9 221 (78%) 2 571 11 792
1749 12 184 (71%) 4 951 17 135
1761 15 000 (54%) 12 786 27 786
1767 21 047 (54%) 18 100 39 147
1776 26 175 (52%) 25 154 51 329
1788 37 263 (50%) 37 915 75 178
1804 50 350 (47%) 55 893 106 243
1809 52 141 (48%) 55 422 107 563

Bann Malgash néna in mové répütasyon, kanmèm zot i mérite pa toultan. La fin lo réjime la Compagnie des Indes, néna in gran kantité zésklav malgash dann Maskarègn : « cé vréman in mové rasse », épila lé riskab in bonpé in sava maron par la mèr34. Ça in manièr po di bann’a té i sove an-pirog jiska Madagaskar, « tro pré zot péi po pa éssèye shapé toultan35 ». Souvandéfoi lo tantative i kapote, épila toulézan bann pirogue zésklav i sorte Lil de Franse po rode Madagaskar, i arive Bourbon36.

Bann ti zafish La Rényon. Samdi 24 mé 1806. Inprimé.
Kol. Zarshiv départman La Rényon

Lo bann shifr’

Konm zésklav Bourbon, té i fé pa assé d’zanfan té i fo ramène d’ot toultan po ogmante la kantité37. Bien-sür, i fo konte anplüs bann zésklav i sorte d’ot koté : Lést Lafrik, Linde, d’ot landroi ankor. Depi 1672 Linde i fourni zésklav, tèl lané 1707, lërk navé 18 zésklav Pondishéri konm promié zésklav la Compagnie la-fé rante dann Bourbon38. Soman apré Madagaskar, rantr’ 1730-1770 cé Lést Lafrik i gaingne lélan. Wanquet i di bien koman lé difissil po konète la kantité zésklav la-arive Bourbon39.

Prosper Ève i romarke lané 1735 lo troi-kar zésklav i arive Bourbon lété Malgash, épila, apré 30 zané té lo deu-tièr40. Dann rossansman 1809, i trouve 11 580 Malgash dann Bourbon dessi 52 141 zésklav, soi 22,2 %41. Komèrse zésklav la fébli èk lo tan ? Non-va, li lé jist pa parèy çat i fé dann lo komèrse « triangülèr » sinonça dessi la kote Lést Lafrik. Pourtan, ansanm 1 771 léspédisyon négrié dann Maskarègn, kanmèm na rienk in pongné par bato, saspé la kantité zésklav la tréte lé for mèm.
Sar difissil done lo bon kantité zésklav Malgash la-rante Bourbon lépok-la. Po toute bann zil Maskarègn, n’i éstime in total rantr’ 137 289 èk 201 864 zésklav la-anbarké depi Madagaskar. Kalkül-la i tien konte lo bann mor (8 %) èk plizanplüs la frode (10-15 % parla). Saspé la moitié bann zésklav-la lété po Bourbon, i fé in kantité rantr’ 68 645 èk 100 932.

Po fini

Lo komèrse èk Madagaskar la-mète an-plasse depi la kolonizasyon Bourbon par bann kolon Fransé For Dofin. La-komanse lané 1648, mésoman la trète fransé la-démare poudvré avan 1718, épila la-kontinüé pandan pré d’inn santène zané jiska 1810. Apréça la-kontinüé deu-troi dizène zané an-missouk42. Nou la bien vü koman la trète malgash dann Bourbon lé éspésyal par deu koté. An-promié, la trète ofisyèl i marshe ansanm lo trafik bato Lil de Franse : parlfète lé difissil rogarde lo deu tréte a-par. An-deuzièm, lo komèrse ansanm Madagaskar-la, na rienk inn konmça, par son bann doub sharjman : lo mèm bato té i transporte manjé èk zésklav.

Bann note
+ Afishe
La trète bann zésklavLorijine bann zésklav Bourbon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Rafaël THIEBAUT

Historien